“Can democracy survive without journalism?” vraagt Sid Tafler zich af in zijn gelijknamige artikel. Het sluit aan bij de veelgehoorde kreet dat journalistiek en democratie onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Er klinkt ook tegengeluid: “It’s time to kill the idea that newspapers are essential for democracy,” aldus Jack Shafer in zijn schrijven over ‘Democracy’s Cheat Sheet?’. Om uit te zoeken in hoeverre de Nederlandse journalistiek en democratie met elkaar verbonden zijn, ga ik even terug in de tijd.

Vierde macht
Al vanaf 1789 is er in Nederland sprake van de scheiding der machten. Volgens de Trias Politica van Montesquieu is de macht gelijkwaardig verdeeld in de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. De journalistiek wordt gezien als de vierde macht in een democratie met name door haar controlerende rol. Welke rol had de journalistiek als vierde macht bij het ontstaan van de democratie in Nederland?

Volksopstand
In 1848 zorgde Tweede Kamerlid Johan Thorbecke met een verandering in de Grondwet voor het begin van de democratie in Nederland. De aanleiding hiertoe was de ontevredenheid van het volk over de macht die koning Willem ll had. Eenzelfde ontevredenheid leidde in die tijd in andere Europese landen tot een volksopstand, waarbij koningen werden afgezet en soms zelfs vermoord. Voor koning Willem ll genoeg reden om Thorbecke de opdracht te geven de Grondwet aan te passen naar de wens van het volk.

Opiniejournalistiek
Nederland werd van 1810 tot 1813 bezet door Napoleon. Hoewel er in die tijd al vele kranten verschenen, is er van persvrijheid geen sprake. De Napoleontische perswetgeving kenmerkte zich door censuur. Hier komt een einde aan met de afzetting van Napoleon in 1813, waarna de opiniejournalistiek zich voorzichtig begint te ontwikkelen.

De opiniekranten van weleer hadden invloed op de publieke meningsvorming en het staatskundig inzicht van hun lezers. Deze lezersschare werd voornamelijk gevormd door de maatschappelijke elite. Desondanks vormt dit een basis voor het ontstaan van politieke stromingen. Deze politieke stromingen zijn op hun beurt de basis van de politieke partijen die zich na de Grondwetswijziging in 1848 ontwikkelen. Hiermee stond de opiniejournalistiek aan de wieg van de democratie. Met deze essentiële bijdrage in gedachten is het onmogelijk de journalistiek los te zien van democratie.