“Onderzoeksjournalistiek, is dat niet een beetje dubbelop? Journalisten doen toch altijd onderzoek om een verhaal te schrijven?” Die vraag werd mij onlangs gesteld. Een begrijpelijke vraag, want wat onderscheidt de onderzoeksjournalistiek van de dagelijkse journalistiek? Om deze vraag te beantwoorden, ging ik op zoek naar de definitie van onderzoeksjournalistiek. Al gauw kwam ik er achter dat dé definitie niet bestaat. Het zijn er vele!

Misdaad of corruptie
Om te beginnen keek ik wat Wikipedia over onderzoeksjournalistiek vermeldt. De democratische definitie, zogezegd.

“Onderzoeksjournalistiek is een -in Nederland nauwelijks bestaande- tak van de journalistiek die zich bezighoudt met diepgravend onderzoek naar een bepaald punt of feit, vaak iets dat te maken heeft met misdaad of corruptie.”

Zo luidt de omschrijving op Wikipedia. Volgens deze definitie richt onderzoeksjournalistiek zich op zaken binnen de misdaad of corruptie. Deze omschrijving lijkt wat beknopt en raakt meer de kant van de misdaadjournalistiek. Dan denk je snel aan Peter R de Vries, wiens onderzoek leidde tot de opheldering van de verdwijning van Natalee Holloway. De Vries noemt zichzelf echter geen onderzoeksjournalist, maar misdaadverslaggever.

Eigen onderzoek
Wat dat betreft houdt Van Dale er een wat meer neutrale definitie op na:

Opvallend in deze omschrijving is het verwijzen naar ‘eigen onderzoek’. Daarmee vervallen voor de onderzoeksjournalistiek alle publicaties aan de hand van de NSA-gegevens die Snowden opdook. Ook alles wat via Publeaks bij de journalist terecht komt, telt dan niet als onderzoeksjournalistiek.

Onthulling
Over de aard van de gegevens, verborgen of niet, houdt Van Dale zich in het midden. In tegenstelling tot de definitie die de UNESCO geeft aan onderzoeksjournalistiek:

‘’Investigative Journalism means the unveiling of matters that are concealed either deliberately by someone in a position of power, or accidentally, behind a chaotic mass of facts and circumstances – and the analysis and exposure of all relevant facts to the public.”

UNESCO omschrijft de onderzoeksjournalistiek als synoniem van onthullingsjournalistiek. Daarbij is het een vrij politieke definitie, vooral gericht op het onthullen van feiten die mensen in een machtspositie al dan niet opzettelijk verborgen houden.

De onderzoeksjournalist zorgt voor het ontrafelen van feiten en publiceert alles wat relevant is, aldus UNESCO. Opvallend hierbij is dat ‘onderzoek’ niet voorkomt in deze omschrijving.

Kritisch en diepgravend
Zo spreekt de ene definitie de andere tegen, waardoor het onmogelijk lijkt te onderzoeken wat onderzoeksjournalistiek nu precies inhoudt. Dat constateert ook de Vereniging voor Onderzoeksjournalisten (VVOJ). Op haar website vermeldt zij dan ook een zeer algemene omschrijving:

“Onderzoeksjournalistiek is kritische en diepgravende journalistiek.”

Deze definitie roept meteen een vraag op: moet alle journalistiek dan niet kritisch en diepgravend zijn? Nee, dat hoeft niet altijd. Het is wel zo dat een journalist kritisch naar zijn bronnen moet kijken, het bekende ‘fact-checking’. Maar diepgravend hoeft de dagelijkse journalistiek niet altijd te zijn.

Veel bronnen
De VVOJ legt aan de hand van de omschrijving van de termen ‘kritisch’ en ‘diepgravend’ het onderscheid uit tussen de dagelijkse journalistiek en onderzoeksjournalistiek. Kenmerkend is daarbij het leggen van verbanden tussen bestaande en/of gevonden feiten. Daarnaast noemt de VVOJ het veelvuldig raadplegen van bronnen en het doen van (zeer)uitgebreid onderzoek als bepalend voor onderzoeksjournalistiek. Ik interpreteer ‘veelvuldig’ en ‘(zeer) uitgebreid’ als meer dan gemiddeld, waarmee je het onderscheid met dagelijkse journalistiek kunt maken.

Nu kan ik al deze definities bij elkaar optellen en wegstrepen wat elkaar overlapt om een eigen omschrijving te geven aan onderzoeksjournalistiek. Dat is een onmogelijke opgave, omdat de definities elkaar soms tegenspreken. Moet het dan wel of niet onthullend zijn? Of gaat het er om dat de onderzoeksjournalist verbanden legt waarbij hij nieuwe inzichten schept? Moet de onderzoeksjournalist het onderzoek vanaf het begin zelf doen? Of telt ook het onderzoek aan de hand van tips via klokkenluiders?

Definitie?
Mijn zoektocht naar de definitie van onderzoeksjournalistiek levert meer vragen op dan ik aanvankelijk had. Een eenduidige definitie is er niet. Wel is duidelijk dat onderzoeksjournalistiek een vorm van journalistiek is waarbij grondig onderzoek aan de basis ligt. Twee bronnen zijn voor de dagelijkse journalistiek artikel wellicht al voldoende, maar voor de onderzoeksjournalistiek geldt dat een meervoud daarvan nodig is om diverse, al dan niet onthullende, verhaallijnen in kaart te brengen.