Onderzoeksjournalistiek in de regio: onthullingen die het grote nieuws niet altijd halen, maar wel interessant zijn voor het lokale nieuws. Wat komt erbij kijken wanneer je je als onderzoeksjournalist richt op één gebied? En is het eigenlijk wel handig om de vuile was van de buren buiten te hangen?

Ik praat erover met Job van der Meer. Job begon in 2006 als freelance journalist bij De Gelderlander en kwam er twee jaar later in vaste dienst. Daar verslaat hij voor de editie ‘Betuwe’ het alledaagse nieuws van de gemeenten Lingewaard en Overbetuwe. Onderzoeksjournalistiek heeft nog geen vaste plek bij de edities van De Gelderlander. Job doet dat erbij, naast zijn dagelijkse werk. Ook maakt Job deel uit van de werkgroep lokale/regionale onderzoeksjournalistiek van de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ).

Waarom juist onderzoeksjournalistiek?
“Het is voor mij een passie om wat dieper kunt graven en zaken boven tafel te krijgen die niet zomaar aan de oppervlakte drijven. Tijdens mijn opleiding volgde ik lessen van Willem de Haan (Onderzoeksjournalistiek aan Hogeschool Windesheim, E.V.). Hij inspireerde me. Het is ook mijn manier van journalistiek bedrijven om iets dieper uit te willen zoeken. Als ik voor de editie schrijf kom ik regelmatig zaken tegen waarvan ik denk: hé hoe zit dat eigenlijk en zit daar niet nog wat meer achter. Ik ga dan graag wat dieper graven en dan mijn intuïtie vaak te kloppen.”

Des te belangrijker dat je er passie voor hebt.

Waar vind je hier de ruimte voor, naast het dagelijkse werk?
“Onderzoeksjournalistiek kost veel tijd en daar krijg je steeds minder van als journalist. Daarmee komt deze vorm van journalistiek erg onder druk te staan. Je moet er tijd voor maken en dat ook echt willen. Des te belangrijker dat je er dan een bepaalde passie voor hebt.”

Je werkt voor een editie van een regionale krant en kunt je daardoor alleen richten op het doen van lokale onderzoeksjournalistiek. In hoeverre is dit een beperking?
“Het heeft beperkingen omdat je erg vastzit aan één gebied. Op het moment dat ik een tip krijg over iets dat buiten mijn gebied valt, kan ik het niet oppakken. Dan valt het gebied onder één van mijn collega’s en ik kan niet zomaar in zijn gebied een onderzoekje gaan doen. Dus op het moment dat ik een tip krijg over iets dat meer een landelijk onderwerp is of buiten mijn regio gaat, speel ik het door aan de collega die er wel iets mee kan. Dat is wel eens jammer.”

De regionale krant is voor een deel afhankelijk van advertentie inkomsten. Wat doe je als je een schandaal ontdekt bij een bedrijf dat bij jouw krant adverteert?
“Gewoon uitzoeken en brengen. Er is dan wel overleg met de hoofdredacteur. De afdeling commercie zal er last van krijgen. Daar ben je je wel bewust van, maar het schandaal is er en dat moet je als krant gewoon brengen.”

Woon je in de regio waar je onderzoek doet?
“Ik woon zelf in een ander gebied dan waar ik over schrijf. Mijn werkgebied heb ik leren kennen door het werk, ik ben inmiddels wel heel vertrouwd met die omgeving.”

In hoeverre is dat een voordeel?
“Als je de mensen er kent en bent er een beetje vertrouwd, dan vertrouwen mensen je andersom ook wat meer toe. Ook kom je vaker op plaatsen waar je tips opvangt waar je mee aan de slag kunt. Het is voor de lokale onderzoeksjournalistiek heel belangrijk dat je ergens een beetje de weg kent.”

Welke nadelen kleven er aan onderzoeksjournalistiek naast de deur?
“Wat het soms enorm lastig maakt is dat mensen in een klein gebied heel veel banden met elkaar hebben. Daardoor is het heel belangrijk om te doorzien wie je iets kunt vragen als je met een onderzoek bezig bent. In een kleine gemeenschap gaat nieuws erg snel rond. Zodra je aan het onderzoeken gaat, is het al snel bekend. Juist als je sommige mensen pas later wil benaderen, is dat erg lastig.

Wat het soms enorm lastig maakt is dat mensen in een klein gebied heel veel banden met elkaar hebben.

Als je zelf in de regio woont heb je ook in privésfeer connecties met verschillende mensen. Wanneer die betrokken raken in een onderzoek, komt het wel heel dichtbij. Voor mij is het dus prettig  dat ik niet in dat gebied woon.”

Is lokale onderzoeksjournalistiek nodig? Er is natuurlijk al veel sociale controle van kritische burgers.
“Ja, dat is er maar er zijn ook heel veel dingen die gebeuren zonder dat iemand er iets van weet. Er zijn dan wel een paar mensen die weten dat er iets niet klopt, maar wat er dan precies niet klopt dat weten ze niet. Er zijn dan veel mensen die allemaal een puzzelstukje hebben, maar het hele plaatje zien ze niet. Dan is het de kunst om als onderzoeksjournalist die hele puzzel gelegd te krijgen.

Ik deed onderzoek naar fraude bij een woningstichting. De mensen die daar werkten en wisten wat er speelt, hielden hun mond dicht.  Ze wilden het niet aan de grote klok hangen of de mensen waar het om ging niet in een kwaad daglicht stellen. Aan de andere kant waren er ook heel veel mensen die daar werkten en er niets vanaf wisten. Door alles uit te diepen kreeg ik het plaatje compleet, dat was anders nooit bekend geworden.

Het is de kunst om als onderzoeksjournalist de hele puzzel gelegd te krijgen.

Ik heb ook een keer onderzoek gedaan naar een betonfabrikant op een industrieterrein waar veel illegaal gebouwd was. Niemand wist daar iets vanaf, terwijl iedereen dat bedrijf kende, iedereen kende de eigenaar ook. Er gebeurt van alles bij je om de hoek, waar je geen weet van hebt. Daarom is lokale onderzoeksjournalistiek belangrijk, omdat er toch van alles gebeurt, ondanks alle sociale controle en iedereen die op elkaar let.”

Je dook vanaf 2008 in de zaak ‘Excluton’, waar een betonbedrijf in het Gelderse Druten voor veel overlast zorgde. De geluidshinder en overlast van vrachtwagens brengt je op het spoor van nalatigheid in het naleven van het bestemmingsplan en milieuwetgeving. Een mooi voorbeeld van lokale onderzoeksjournalistiek, omdat het de landelijke pers nooit zou halen?
“Als het om meerdere bedrijven zou gaan op meerdere plekken dan zou het wel een landelijk verhaal zijn. Nu was het te lokaal, dan haalt het inderdaad de landelijke pers niet. In de regio is het wel heel belangrijk voor mensen. De omwonenden klaagden indertijd over de hoeveelheid vrachtwagens die langskwamen en hadden zelf onderzocht of het wel klopte dat die weg daar zo lag. Het was inderdaad een illegale weg. Toen ik dat verder ging napluizen bleek dat dat bedrijf op veel meer vlakken illegaal bezig was.”

De zaak ‘Excluton’ bleef steeds terugkomen in het nieuws. Als lokale onderzoeksjournalist zit je dan ook dicht bij het vuur. Hoe groot is de kans daarin door te slaan?
“Die kans is er wel. Al hangt het er ook vanaf of je alles boven tafel krijgt. Soms moet je gewoon nog verder graven. Op het moment dat verder niemand uit de gemeenschap reageert of er komt geen vervolgonderzoek van de organisatie zelf, dan is het wel wat onbevredigend. Je hoopt toch dat je onderzoek iets goeds teweeg brengt. Als dat niet gebeurt, wil je toch proberen of er niet meer te vinden is, wat misschien wel iets losmaakt.

Aan de andere kant moet je het ook los kunnen laten. Vaak is er geen tijd voor om verder te zoeken en moet je gewoon weer aan je dagelijkse werk gaan. Overigens is de gemeente Druten nog steeds bezig met de legalisatie van veel zaken bij Excluton. In dit geval heeft mijn onderzoek dus gevolgen gehad.”

Zoals je eerder al noemde, onthulde je een ABC-constructie waarbij verschillende lokale aannemers en vastgoedhandelaren samen met een wooncorporatie door middel van illegale afspraken grond aan elkaar doorverkochten en zo de prijs ervan opdreven. Een stukje onderzoeksjournalistiek waar veel mensen bij betrokken zijn, die het liever onder de pet hadden willen laten. Hoe kijk je dan aan tegen wraakacties, zo vlak naast de deur?
“Ik ga er niet vanuit dat er mensen dat doen, omdat ze daarmee zelf veel op het spel zetten. Zeker in zo’n kleine gemeenschap.  In dit geval waren betrokkenen er meer bij gebaat om hun mond te houden. Het gevaar voor wraakacties speelt wel eens door mijn hoofd: ik heb ook een gezin. Aan de andere kant weerhoudt het mij niet om het onderzoek gewoon te doen.

Het gevaar voor wraakacties speelt wel eens door mijn hoofd: ik heb ook een gezin.

Ik denk eerder dat mensen misschien eens gaan uitzoeken hoe jij zelf in elkaar zit. Of je zelf wel eens iets gedaan hebt wat niet door de beugel kan. Nou is dat in mijn geval niet zo, maar dat kan natuurlijk best. Een tegenactie ligt dan meer voor de hand dan een wraakactie.”

Hoe zie jij de toekomst van de lokale onderzoeksjournalistiek?
“De werkgroep lokale/regionale onderzoeksjournalistiek van de VVOJ organiseert trainingsdagen voor lokale onderzoeksjournalisten. Ons doel is om tips en trucs mee te geven waarmee ze het minst tijdrovend en minst geldverslindend onderzoek kunnen doen. Goedkoop en relatief makkelijk. Er is veel animo voor onderzoek in de lokale media, maar er is steeds minder geld en tijd beschikbaar bij lokale  kranten en lokale omroepen. Wij willen stimuleren om toch aan onderzoek te  doen.

Na jaren van bezuinigen zie ik dat er toch een gevoel ontstaat van ‘oké we moeten niet de lokale onderzoeksjournalistiek verliezen’. Het blijft wel worstelen hoor, want het kost meer tijd en geld dan ‘gewone journalistiek’. Bij De Gelderlander zijn we aan het kijken wat voor redactie we nodig hebben om de krant te maken die we willen maken. Daar komt onderzoeksjournalistiek zeker in voor.  Als die intentie er al is dan vind ik dat in ieder geval al de goede richting opgaan.

We moeten niet de lokale onderzoeksjournalistiek verliezen.

Het Dagblad van het Noorden heeft een onderzoeksredactie die ook best al een paar jaar succesvol is. Die hebben dat goed opgepakt. Ik weet dat bij Tubantia mensen met datajournalistiek bezig zijn. Mensen van De Gelderlander zijn daar gaan kijken om ideeën op te doen. Zo is er op lokaal niveau steeds meer aandacht voor onderzoeksjournalistiek. Daar ben ik blij om.”